(με αφορμή μία παράσταση)
«Ο Προμηθέας στην Αθήνα»*
Η σκηνή ανοίγει. Πάνω από το τελευταίο διάζωμα του Ηρωδείου είναι ορατή η πόλη, τελείτσες από φώτα μικρά, κι ένα μοναδικό, το φεγγάρι. Παράλληλα, στο κέντρο της σκηνής ένας κύκλος, που εξελίσσεται σε στατιστική πίττα.
Εκατόν τρεις Αθηναίοι, από κείνους που δεν μπορούν –ακόμα- να μιλήσουν, τα μωρά, μέχρι εκείνους που δεν μπορούν πια να περπατήσουν χωρίς μπαστούνι, τις γιαγιάδες. Κι ο άλλος με το αναπηρικό καροτσάκι, ο συνταξιούχος, ο καλλιτέχνης, ο επιστήμονας, η συνδικαλίστρια, οι κακοποιημένοι, οι κάποτε φυλακισμένοι, αυτοί που αναλογίστηκαν αν θα αυτοκτονούσαν, οι Έλληνες κι οι ξένοι, οι επιστήμονες, οι παροπλισμένοι και οι ενεργοί, οι γονείς και τα παιδιά.
Οι Αθηναίοι κι ο Προμηθέας. Από μακριά κουκίδες, από κοντά ένας ένας, ξεχωριστοί, μοναδικοί, ο καθένας ένας μικρόκοσμος από αφετηρίες και προορισμούς, επιθυμίες και σκέψεις, θέσεις, ο καθένας έχει κι από μία θέση, στο κύκλο, μια θέση που στη διάρκεια της παράστασης θα μετακινηθεί πολλές φορές.
Κινούνται όλοι αυτοί οι πολίτες πάνω στην πίττα, και ο αόρατος στατιστικολόγος μετράει. Τους χωρίζει σε κατηγορίες, τους συντάσσει σε πυραμίδες, τους βάζει ερωτήματα. Για την πολιτεία και την εξουσία, για την οικογένεια, για τα διλήμματα ανάμεσα στην ηθική και τις αξίες. Τα ποσοστά μετρούν μερίδες ενώ οι άνθρωποι πότε με τη μια και πότε με την άλλη αφορμή ομαδοποιούνται αλλιώς, τίποτα δεν είναι δεδομένο, τίποτα δεν είναι που να μην είναι ρευστό.
Ο Προμηθέας και ο μύθος του αποτελεί την συνεκτική ουσία ανάμεσα σε όλους τους πολίτες. Με ποιόν από τους ήρωες του Αισχύλειου έργου ταυτίζονται; Αλλά και γιατί; Χωρίζονται σε ομάδες, κρατούν πικέτες, μπαίνουν πίσω τους, παίρνουν θέση, στον κύκλο και στον Λόγο.
Όμως γιατί «Προμηθέας»;
Ο Προμηθέας είναι κυρίως γνωστός για το δώρο της φωτιάς στον άνθρωπο. Στον μετασχηματισμό της φωτιάς σε εργαλείο και για το δώρο των ίδιων των εργαλείων. Που προφανώς σηματοδότησε και την ίδια τη χρήση των εργαλείων, εξ ου και πολύ συχνά συγχέεται με τον Ήφαιστο. Προσωπικά ενδιαφέρθηκα για τον μύθο του, πέρα από τον Αισχύλο, γιατί δύο φορές «ήρθε και με βρήκε» σε ποιήματά μου. Ήρθε εντελώς τυχαία κι έτσι κάθισα και τον «διάβασα», σταχυολόγησα πληροφορίες, κάπως έτσι:
Ο Προμηθέας είναι ό,τι πιο κοντινό στον Άνθρωπο υπήρξε από το Πάνθεον και εκείνος που απαρνήθηκε την αθανασία, αφού η αθανασία θα σήμαινε αέναο πόνο, αντίθετα με τον Χριστιανικό «ομόλογό του». Παραχωρώντας την αθανασία, κέρδισε ελευθερία και λύτρωση εν ζωή περιορισμένη, από τον πόνο και το γνωστό αρπακτικό που τούτρωγε επί χρόνια τα τζιέρια.
Παρέμεινε στη μνήμη των επιγόνων του για την ευκολία και τη βελτίωση της ζωής που τους κληροδότησε παρά ζώντας σαν θεός πέρα από τα ανθρώπινα όρια. Να πεθάνει ήθελε, σαν άνθρωπος. Και να δικαιωθεί, που το κατάφερε με μυαλό, με ψυχή και με σώμα πάσχον, τόσο όσο αυτό άντεξε.
«Προμήθευσε» το γένος των ανθρώπων με τη γνώση και την επιστήμη, την εφαρμογή της γνώσης –άλλη μια «κλεψιά» αυτή από την θεά Αθηνά- ενώ αντίθετα με τον αφελή αδελφό του Επιμηθέα, αντιστάθηκε στα θέλγητρα της ματαιόδοξης Πανδώρας (ομόλογη αυτή της Εύας) και έτσι όταν το κουτί άδειασε, χάρις στον Προμηθέα διασώθηκε η Ελπίδα. Και η παρηγοριά μαζί του ανθρώπου πως απέναντι στην ανυπαρξία, τον θάνατο και το μηδέν, ακόμα κι όταν όλα χάνονται, κάτι απομένει στο πάτο, ελπίδα και –οι απαραίτητες- ψευδαισθήσεις (κατά ορισμένες, σημερινές ερμηνείες). Η ετυμολογία μας πληροφορεί ότι το ίδιο του το όνομα εννοεί και αυτόν που προμηθεύει αλλά κι αυτόν που προνοεί.
Τάσπασε με τον Δία αφού ο θεός έφτιαξε τους ανθρώπους με «πολύ μικρά νύχια και λίγα μαλλιά», έναντι των άγριων ζώων, οπότε ο προνοητικός και φιλάνθρωπος –στην κυριολεξία- ήρωας έδωσε τον Λογισμό, τη σκέψη και τη συνείδηση για να μπορούν να τα βάζουν με τη φύση, την αγριότητα, τη βία, τους ίδιους τους δημιουργούς τους, και με την ιδιοτελή –και ματαιόδοξη τάση του Πανθέου: τα δημιουργήματά τους να μην αυτονομηθούν ποτέ απ΄ τους δημιουργούς τους.
Ανάμεσα στην μητριαρχία και την πατριαρχία, ανάμεσα στις ιστορικές εποχές των μετάλλων που διαδέχονται η κάθε μια την άλλη, ο μύθος καταγράφει την πορεία ενός ήρωα «αναρχικού» όσο και προνοητικού, ενός ημίθεου που δεν επιδιώκει εξουσία αλλά εμφορείται από πείσμα. Να παραδώσει «εργαλεία», φωτιά, μυαλό, επιμονή, πάθος με τη δικαιοσύνη.
Ακόμα και διαιτολόγο τον λες τον Προμηθέα. Για να καλοπιάσει το Δία και τους υπόλοιπους του Ολύμπου είπε στους ανθρώπους να κάνουν θυσίες ζώων. Έτσι θα αισθάνονταν οι θεοί ότι ακόμα στη «μετά φωτιά εποχή» οι άνθρωποι παρέμεναν εξ ίσου υποτελείς κι εξαρτημένοι.
Αφού λοιπόν τα κανόνισε «θα κάνουν θυσίες σε σας ω θεοί, σας σέβονται ακόμα, θάχετε και το κρεατάκι σας κάθε τόσο», ο Δίας ψήθηκε και συμφώνησε αλλά έθεσε έναν όρο, αφού όποιος συνηθίζει στην εξουσία θέλει πάντα νάχει κι έναν λόγο παραπάνω. Τα σφάγια και τα ψητά θα μοιράζονταν ανάμεσα σε θεούς και ανθρώπους. Και το θέμα που μπήκε ήταν τότε τι μερίδα θάπαιρναν οι μεν και ποια οι δε.
Ο Προμηθέας έφτιαξε τότε δυο πακέτα, από τη μια έβαλε κόκαλα και τα τύλιξε με λίπος όμορφα όμορφα, από την άλλη το ψαχνό τόβαλε μέσα σε σκέτο δέρμα ζώων. Το πρώτο πακετάκι, όντας πιο θελκτικό και λιμπισιάρικο, το διάλεξε ο Δίας, πέφτοντας στην παγίδα του Προμηθέα, κι έτσι στους ανθρώπους απέμεινε το κρέας!
Δεν ξέρω αν οι συμμετέχοντες στον «Προμηθέα στην Αθήνα», έμαθαν για όλα αυτά τα όμορφα και σοφά παραμύθια για αυτόν που απαρνήθηκε τη θέση στον Όλυμπο για να πεθάνει ήσυχα κι ωραία και ανθρώπινα μετά από τόσα χρόνια μαρτυρίου στον Καύκασο.
Γενικά πάντως όταν τα πράματα αλλάζουν, όταν αλλάζουν θέση, οι αριθμοί μπαίνουν στη μέση, μετρούν και υπολογίζουν πόσοι και ποιοι είμαστε, μετρούν τις αξίες και τις ιδιότητές μας. Και στον «Προμηθέα στην Αθήνα», φάνηκε ότι υπάρχει ο τρόπος οι αριθμοί (ο λογισμός κι ο υπο-λογισμός) να μην υπερισχύουν και να μην εκμηδενίζουν τους ανθρώπους, να μην αγνοούν την μοναδικότητα του καθένα, αυτό δηλαδή που έκανε κάποτε με τον πιο απόλυτο και πιο βάρβαρο τρόπο ο φασισμός.
Αντίδοτο κι η λογική κι η φαντασία. Κι η επιμονή στην αμφισβήτηση των «θεών», των «ελέω θεού». Και η απαίτηση νάχουν οι ομάδες που κανείς προσχωρεί πόρτα, εισόδου και εξόδου. Και οι «κατηγορίες» που κατατάσσονται τα άτομα ποτέ να μην είμαι μόνιμες και τελεσίδικες.
*Προβολή (28/4/2014) του φιλμ της περίφημης παράστασης των Rimini Protokoll στο Ελληνικό Φεστιβάλ 2010
Σκηνοθεσία. Αθηνά Τσαγγάρη/HAOS Films
Με την υποστήριξη του Goethe-Institut Athen
imarias 